नारायण भट्टराई /
हिन्दू समाजमा दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको अनन्त प्रेमका दुई प्रमुख पर्वहरू रहेका छन्।
पहिलो रक्षाबन्धन (डोरो बाँध्ने पूर्णिमा) हो, जुन श्रावण महिनाको पूर्णिमाको दिन मनाइन्छ। यस दिन दाजुभाइले आफ्नी बहिनीको रक्षा गर्ने प्रतिज्ञा गर्छन्।
दोस्रो पर्व भाइटीका (यम द्वितीया) हो। यस दिन बहिनीले आफ्ना दाजुभाइको दीर्घायु र आरोग्यका लागि प्रार्थना गर्छिन्।
भाइटीका कार्तिक महिनाको अमावस्यापछि तेस्रो दिन मनाइन्छ। यस दिन दिदीबहिनीहरूले जामुनको पूजा गर्छन्।
दाजुभाइ र दिदीबहिनीहरूले गंगा–यमुनाको स्मरण गर्दै तेल लगाएर स्नान गर्ने परम्परा रहेको छ।
यदि नदीमा स्नान सम्भव नहुने हो भने, भाइहरूले आफ्नी बहिनीको घरमा गएर स्नान गर्ने चलन छ।
बहिनीले आफ्ना भाइलाई खुवाउँछिन्, टिका लगाउँछिन् र गोल (उपहार) दिन्छिन्। यस दिन दिदीबहिनीको हातबाट खाना खानु अत्यन्त शुभ मानिन्छ।
भगवान सूर्यकी पत्नी छायाको गर्भबाट यमराज र यमुनाको जन्म भएको थियो।
यमुनाले आफ्नो भाइ यमराजलाई अत्यधिक माया गर्थिन् र बारम्बार घरमा आउन अनुरोध गर्थिन्।
तर, आफ्ना कर्तव्यमा व्यस्त यमराज प्रायः उनलाई भेट्न सक्दैनथे।
अन्ततः, कार्तिक शुक्ल द्वितीयाको दिन, यमुनाले आफ्नो भाइलाई भोजनका लागि निम्तो पठाइन्।
त्यो निम्तो स्विकार गरेर यमराज यमुनाको घर पुगे।
बहिनी यमुनाले भाइको हार्दिक स्वागत गरिन्, आरती गरी टिका लगाइन् र स्वादिष्ट भोजन खुवाइन्।
भाइको स्नेह पाउँदा यमुना अत्यन्तै खुसी भइन्।
त्यसको प्रतिफलस्वरूप यमराजले बहिनीलाई वरदान माग्न भने।
यमुनाले भनिन् —
“तिमी हरेक वर्ष यसै दिन मेरो घरमा खाना खान आउनेछौ।
जस बहिनीले आजको दिन आफ्ना भाइलाई टिका लगाएर भोजन गराउँछे,
त्यस बहिनीका भाइलाई तिम्रो (मृत्युको) डर कहिल्यै नहोस्।”
यमराजले “त्यो नै होस्” भन्दै सहमति जनाए र बहिनीलाई बहुमूल्य वस्त्र र गरगहना दिएर यमपुरी फर्किए।
त्यस समयदेखि नै भाइटीका पर्व मनाउने परम्परा सुरु भएको विश्वास गरिन्छ।
धार्मिक महत्व
भाइटीका भाइ–बहिनीबीचको अमर स्नेह, आत्मीयता र सम्बन्धको प्रतीक हो।
यस दिन बहिनीले भाइको निधारमा सप्तवर्णी (सात रङको) टिका लगाउँछिन् —
सेतो, रातो, हरियो, पहेंलो, निलो, बैजनी र सुन्तले —
यी सात रङ सात ग्रह र जीवनका सात तत्वको प्रतीक हुन्।
भाइले बहिनीलाई उपहार, वस्त्र वा धन अर्पण गर्छन् र उनको दीर्घायु, सुख–समृद्धिको कामना गर्छन्।
सामाजिक महत्व
• यो पर्वले परिवारमा माया, एकता र आत्मीय सम्बन्ध मजबुत बनाउँछ।
• समाजमा भाइचाराको भावना फैलाउँछ।
• नेपालमा यो पर्व राष्ट्रिय एकता र सौहार्दको प्रतीक पनि मानिन्छ।
भाइटीकाको दिन दाजुभाइहरू टाढा–टाढाबाट दिदीबहिनीको घरमा पुगेर टिका ग्रहण गर्छन्।
दिदीबहिनीहरूले फूल, अक्षता, दूबो, मखमली माला र टिका लगाएर स्वागत गर्छन्।
यससँगै देउसी–भैलो खेल्ने परम्परा पनि यसै पर्वमा रहन्छ, जसमा राजा बलिको कथा गाइन्छ।
भाइटीका कहिले पर्छ ?
भाइटीका कार्तिक शुक्ल द्वितीयाको दिन पर्छ — अर्थात् तिहारको अन्तिम दिन।
नेपाली पात्रो अनुसार मिति हरेक वर्ष फरक पर्न सक्छ, तर सधैं कार्तिक महिनामै पर्दछ।
भाइटीका विधि (पूजा प्रक्रिया)
१. तयारी (सामग्री जुटाउने)
भाइटीका गर्नका लागि आवश्यक वस्तुहरू:
• सप्तवर्णी टिका — सेतो, रातो, हरियो, पहेंलो, निलो, बैजनी, सुन्तले
• मखमली फूलको माला
• दूध, दही, अक्षता, अबिर, दूबो
• माटाको वा पलासेको दीयो (यमदीप)
• भोजन र मिष्ठान — सेल, अनरसा, मिठाइ, फलफूल आदि
• आरतीको थाल — फूल, बत्ती, धूप, अर्घ्य पानी
• दशैंको जमरा
२. पूजाको समय
भाइटीका मध्यान्हदेखि बेलुकीसम्म, विशेष गरी अभिजीत मुहूर्तमा गर्न शुभ मानिन्छ।
परम्पराअनुसार बहिनीले आफ्ना भाइलाई घरमा बोलाएर टिका लगाउँछिन्।
३. पूजाको क्रम
(क) स्थान शुद्धी
घरको पूजा कोठा वा दक्षिण–पूर्व दिशामा आसन बिछ्याएर दीयो बालिन्छ।
गणेश, लक्ष्मी, यमराज र यमुनाको पूजा गर्नुपर्छ।
(ख) आरती
आरती थालमा बत्ती, धूप, फूल राखी भाइको अनुहारमा घुमाउँदै आरती गरिन्छ।
त्यसै बेला निम्न मन्त्र उच्चारण गर्न सकिन्छ —
“यमुनायै नमः, यमराजाय नमः, दूर्गायै नमः।”
(अर्थ: यमराज र यमुनालाई नमस्कार — जसले भाइ–बहिनीको सम्बन्ध सदा अटूट रहोस्।)
(ग) टिका लगाउने
भाइको निधारमा सप्तवर्णी (सात रङ्गको) टिका लगाइन्छ।
माथि दूबो, फूल र अक्षता राखिन्छ।
टिका लगाउँदा यो मन्त्र उच्चारण गर्न सकिन्छ —
“यमराज बहिनी यमुनाले लगाएको जस्तो टिका,
त्यस्तै टिका म पनि लगाउँछु,
भाइको आयु अजर–अमर होस्,
यमलोकको भय कहिल्यै नहोस्।”
निष्कर्ष
भाइटीका केवल एउटा धार्मिक पर्व होइन,
यो भाइबहिनीबीचको अमर स्नेह, श्रद्धा र आत्मीयताको प्रतीक हो।
यसले परिवारमा प्रेम, एकता र सन्तुलन ल्याउँछ,
र समाजमा भाइचाराको भावना र राष्ट्रिय एकता सुदृढ पार्छ।
भाइटीकाको दिनको उज्यालो केवल दीयोको होइन, यो मनको उज्यालो र सम्बन्धको प्रकाश हो — जो सदा अमर रहोस् ।
