नारायण भट्टराई /
आश्विन महिनाको शुक्ल पक्षको दशौं दिनलाई विजयादशमी भनिन्छ, जसलाई सामान्य भाषामा दशहरा पनि भनिन्छ। यस दिन भगवान् रामले लङ्कामा विजय प्राप्त गर्नुभयो भन्ने मान्यता छ। रामले रावणमाथि आक्रमण गरेर विजय हासिल गरेको घटनालाई यस पर्वसँग जोडिएको छ।
‘ज्योतिर्निबन्ध’ मा उल्लेख भएअनुसार आश्विन महिनाको शुक्ल दशमीका दिन तारा उदाउने समयमा ‘विजया’ भनिने अवधि हुन्छ, जसलाई सबै कार्य सफल हुने शुभ समय मानिन्छ। विजयादशमी हाम्रो राष्ट्रिय पर्व हो। यस दिन भगवान् रामको विशाल जुलुस निस्किन्छ र रावण वधको नाट्यरूपान्तरण गरिन्छ। साथै, यस दिन नीलकण्ठ पक्षीको दर्शन अति शुभ मानिन्छ।
विजयादशमी हाम्रो चार प्रमुख पर्वहरू—होली, दीपावली, रक्षाबन्धनसँगै—मध्ये एक हो। भारतदेखि नेपालसम्म उत्तरदेखि दक्षिणका सबै जातजाति र वर्गका मानिसहरूले यसलाई धूमधामका साथ मनाउँछन्। प्राचीन कालदेखि नै यसलाई क्षत्रिय, राजा र योद्धाहरूको लागि विशेष पर्वका रूपमा लिइन्थ्यो। यस दिन हतियार, घोडा र सवारी साधनहरूको विशेष पूजा गरिन्छ। विगतमा राजा र सम्राटहरूले सैन्य परेड आयोजना गर्ने, भव्य जुलुस निकाल्ने र ब्राह्मणहरूलाई दान दिने गर्थे।
रामलीलाको समापन, रावणसहित उसका छोरा मेघनाथ र भाइ कुम्भकर्णका पुतला दहन गर्नु यस पर्वको विशेष आकर्षण हो। आज पनि नौ दिनको दुर्गा–काली पूजा सम्पन्न भएपछि मूर्तिहरूलाई नदीमा विसर्जन गर्ने परम्परा जीवित छ।
यस पर्वलाई विभिन्न क्षेत्र र परिवारहरूले आफ्नै ढङ्गले मनाउँछन्। कतिपय ठाउँमा गाईको गोबरलाई दशहरा राखेर पूजा गरिन्छ भने कतिपय परिवारमा दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइलाई टीका लगाउने चलन छ। कतिपय क्षेत्रमा नवरात्रको पहिलो दिन देवीको नाममा बीउ छरिन्छ र विजयादशमीका दिन ती अंकुरित बिरुवा उखेलेर पूजा गरी दाजुभाइलाई दिन्छन्। यस अवसरमा भगवान् श्रीराम, लक्ष्मण, सीता र हनुमानको विशेष पूजा गर्ने परम्परा पनि छ। यसरी धार्मिक कार्यसँगै यो पर्व सामाजिक उत्सवका रूपमा पनि स्थापित छ।
विजयादशमी के हो ?
विजयादशमीलाई दशैं पनि भनिन्छ। यो हिन्दूहरूको महान् पर्व हो, जुन नेपाल, भारत, भूटान तथा अन्यत्र रहेका हिन्दू समुदायबीच अत्यन्त धूमधामका साथ मनाइन्छ। दशैं असत्यमाथि सत्य, अन्यायमाथि न्याय र अधर्ममाथि धर्मको विजयको प्रतीक हो।
धार्मिक पृष्ठभूमि
१. देवी दुर्गाको विजय
असुर महिषासुरले देवलोक र पृथ्वीमा आतङ्क मच्चाउँदा देवताहरूले देवी दुर्गालाई आवाहन गरेका थिए। दुर्गाले महिषासुरसँग लगातार नौ दिनसम्म युद्ध गरी दशौं दिनमा (विजयादशमीका दिन) वध गर्नुभएको उल्लेख छ। त्यसैले विजयादशमीलाई माया, शक्ति र सत्यको विजयका रूपमा मानिन्छ।
२. रामायणसँग सम्बन्ध
भगवान् रामले धर्म र न्यायको लागि रावणसँग युद्ध गर्नुभयो। नवरात्रको समयमा रामले शक्तिपूजा गरी विजय प्राप्त गर्नुभएको भनाइ छ। त्यसैले दशमीलाई ‘राम विजयादशमी’ पनि भनिन्छ।
पर्व मनाउने समय
विजयादशमी अश्विन शुक्ल पक्षमा (भाद्र शुक्ल प्रतिपदादेखि दशौं दिनसम्म) मनाइन्छ।
• पहिलो दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ।
• सातौं दिनलाई फूलपाती,
• आठौं दिनलाई महाअष्टमी,
• नवौं दिनलाई महानवमी,
• र दशौं दिनलाई विजयादशमी (दशैंको टीका) भनिन्छ।
प्रमुख परम्परा र चलन
टिका र जमरा :
दशमीको दिन देवी दुर्गाको प्रसादस्वरूप टीका (अक्षता, रातो अभिर, दही, चन्दन) र जमरा लगाइन्छ। आमा–बुबा तथा जेष्ठ–ठूला आफन्तबाट आशिर्वाद ग्रहण गर्ने परम्परा छ।
फूलपाती र देवीपूजन :
गोरखा दरबारबाट ल्याइने फूलपातीलाई काठमाडौं हनुमानढोकामा विशेष विधिपूर्वक स्थापन गरिन्छ।
पशु बलि र पूजा :
कसैकसै ठाउँमा भैंसी, बोका, हाँस, कुखुरा तथा कुम्हडा बलि दिने परम्परा छ भने अहिले धेरैजसोले फलफूल, फूल र प्रसाद अर्पण गर्ने प्रचलनलाई प्राथमिकता दिएका छन्।
आफन्त भेटघाट :
दशैंमा टाढा रहेका परिवारजन घर फर्कन्छन्, आशिर्वाद लिन्छन् र रमाइलो गर्छन्।
सांस्कृतिक र सामाजिक महत्व
• पारिवारिक एकता : टाढा रहेका परिवारजनलाई भेट्ने अवसर मिल्छ।
• सामाजिक सद्भाव : छिमेकी, आफन्त र साथीबीच प्रेम र मेलमिलाप बढ्छ।
• धार्मिक आस्था : शक्ति र देवीको आराधना गर्ने समय हो।
• कृषि चक्रसँग सम्बन्ध : अन्नबाली भित्र्याउने बेलामा मनाइने भएकाले किसानका लागि खुशी र समृद्धिको पर्व हो।
सारांश
विजयादशमी (दशैं) धर्म, शक्ति र न्यायको विजयको प्रतीक हो। यसले पारिवारिक मेलमिलाप, धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक ऐक्य बढाउँछ। सत्यले अन्ततः असत्यलाई हराउँछ भन्ने सन्देश यस पर्वले दिन्छ।
पुनश्च : ‘दशहरा’ शब्दलाई ‘दस’ र ‘हरा’ मिलाएर व्याख्या गरिन्छ। ‘दस’ भनेको दशशिर (रावण) र ‘हरा’ भनेको हार वा पराजय हो। यसैदिन भगवान् रामले दशशिरधारी रावणको वध गर्नुभएको थियो। त्यसैले यसलाई असत्यमाथि सत्यको विजयका रूपमा लिइन्छ।
।। अस्तु ।।
