नारायण भट्टराई /
पितृपक्ष हिन्दू धर्ममा अति महत्वपूर्ण १५ दिनको अवधि हो, जसलाई श्राद्ध पक्ष, महालय पक्ष वा कनागत पनि भनिन्छ । यो अवधि भाद्र शुक्ल पूर्णिमाको भोलिपल्ट (अश्विन कृष्ण प्रतिपदा) देखि सुरु भई अमावस्या सम्म चल्छ ।
महत्व
१. पितृ तृप्ति – यस अवधिमा गरिने श्राद्धले पितृ (बुबा, हजुरबुबा, प्रपितामह, मातामह आदि) तृप्त हुन्छन् भन्ने विश्वास छ ।
२. स्मरण र कृतज्ञता – मृत पूर्वजलाई सम्झेर उनीहरूको योगदानलाई कदर गर्ने समय हो ।
३. पुण्य लाभ – श्रद्धापूर्वक श्राद्ध गर्दा परिवारमा शान्ति, सुख, दीर्घायु र समृद्धि प्राप्त हुन्छ भनिन्छ ।
४. पितृ ऋण तिर्ने अवसर – पितृऋण (माता–पिता र पूर्वजको ऋण) तिर्ने मुख्य विधि नै श्राद्ध मानिन्छ ।
अवधि र नाम
यो १५ दिनलाई पक्ष भनिन्छ । भारततिर यसलाई पितृपक्ष वा महालया भनिन्छ भने नेपालका धेरै ठाउँमा कनागत नामले चिनिन्छ ।
• जसलाई पिताको मृत्यु तिथि थाहा छ, उनीहरूले सोही तिथिमा श्राद्ध गर्छन् ।
• थाहा नभए अन्तिम दिन (सर्वपितृ अमावस्या) मा सबै पितृहरूको श्राद्ध गर्ने प्रथा छ ।
श्राद्धको सामान्य विधि
१. बिहान स्नान गरी शुद्ध भएर पूजा स्थल तयार गर्ने ।
२. पिण्डदान (चामल, तिल, घ्यू, दूध, फलफूल) अर्पण गर्ने ।
३. ब्राह्मण वा अन्नदाता (गाई, कुकुर, कौवा) लाई अन्न दिने ।
४. पितृहरूको नाम उच्चारण गर्दै तर्पण गर्ने ।
५. अन्त्यमा सर्वपितृ शान्तिका लागि प्रार्थना गर्ने ।
शास्त्रीय आधार
• महाभारतमा भीष्म पितामहले युधिष्ठिरलाई पितृश्राद्धको महत्व बताएका छन् ।
• गरुड पुराण र विष्णु धर्मसूत्र मा पनि पितृश्राद्ध गर्दा पितृहरू स्वर्गलोकमा शान्ति पाउँछन् भनिएको छ ।
• यस अवधिमा विवाह, व्रतबन्ध, पूजा, जनेऊ जस्ता शुभकार्य नगर्ने परम्परा छ ।
पिण्डको संख्या
१. ३ पिण्ड – पितृत्रय (बुबा, हजुरबुबा, प्रपितामह)
२. ६ पिण्ड – आमा–बुबा दुवै पक्षका पितृमातृका लागि (षट्पिण्ड)
३. ११ पिण्ड – विस्तृत श्राद्धमा (एकादश पिण्डदान)
४. १६ पिण्ड – पितृपक्षको अन्तिम दिन वा विशेष श्राद्धमा (षोडश पिण्डदान)
पिण्डको आकार
• सामान्यतया औँठाको टुप्पा जत्रो गोलो आकार उत्तम मानिन्छ ।
• विस्तृत श्राद्धमा मुठ्ठीभरि पिण्ड बनाउन सकिन्छ ।
पिण्ड बनाउने सामग्री
• पाकेको भात
• कालो तिल (मुख्य)
• घ्यू वा मह
• दूध
• फलफूल (जस्तै केरा)
विशेष कुरा
• पितृको नाम उच्चारण गर्दै पिण्ड अर्पण गर्नुपर्छ ।
• कौवा, गाई, कुकुर र ब्राह्मणलाई अर्पण गरेपछि पितृ तृप्त हुन्छन् भन्ने विश्वास छ ।
• तर्पण गर्दा जल, तिल र दूबो अनिवार्य हुन्छ ।
श्राद्ध गर्ने समय
• उत्तम समय – दिनको मध्याह्न (अपरा–काल), बिहान १० देखि दिउँसो २ बजेसम्म ।
• कारण – बिहान देवपूजा, दिउँसो पितृपूजा, बेलुकी भूत–प्रेतको लागि मानिन्छ ।
• तिथि आधार – श्राद्ध तिथि रहुन्जेल गर्न सकिन्छ, तर अर्को तिथि लागेपछि गर्नु हुँदैन ।
अपवाद
• यात्रा वा अन्य कारणले सम्भव नभए तिथि नटुटेसम्म बिहान वा अर्को दिन गर्न सकिन्छ ।
• अमावस्या श्राद्ध भने अमावस्या तिथिमै दिनको मध्याह्नमा गर्नुपर्छ ।
श्राद्धमा निषेध हुने कुरा
१. कर्ताको अशुद्ध अवस्था – स्नान नगरी, मासिक (रजस्वला), प्रसूति शुद्धि नपाई वा निषिद्ध भोजन खाएर श्राद्ध गर्न हुँदैन ।
२. शुभकार्य नगर्ने – विवाह, व्रतबन्ध, जनेऊ, संगीत, नृत्य, व्यापार, जग्गा किनबेच नगर्ने ।
३. श्राद्धभोजन – दाजुभाइ, गोत्री र ब्राह्मणलाई मात्र दिने । बाहिरी/पराया ले खान मिल्दैन ।
४. अन्य नियम – तिल, दूबो, जल र चामल बिना श्राद्ध अपूर्ण हुन्छ । सूर्यास्तपछि श्राद्ध गर्न हुँदैन ।
५. श्रद्धा–भक्ति बिना गरिएको श्राद्ध – पितृले ग्रहण नगर्ने भनिएको छ ।
शास्त्रीय सन्देश
श्राद्ध = श्रद्धा + आश्रय
श्रद्धा, पवित्रता र सादगी नै श्राद्धको मूल आधार हो । विधि अपूर्ण भए पनि श्रद्धा भए पितृ तृप्त हुन्छन् भन्ने विश्वास छ ।
थप विशेष कुरा
१. दाहसंस्कार भएको दिन पनि श्राद्ध गर्नुपर्छ भन्ने भनाइ छ, तर तिथि फरक परे विवाद हुनसक्छ ।
२. पुरुषको श्राद्धमा पुरुष ब्राह्मणलाई दक्षिणा र बस्त्र दिने, महिलाको श्राद्धमा ब्राह्मणीलाई बोलाई भोजन, साडी र दक्षिणा दिने चलन छ ।
३. ब्रह्मपुराण अनुसार आश्विन कृष्ण पक्षमा यमराजले पितृहरूलाई भुलोकमा पठाउने विश्वास छ ।
४. सूर्य कन्या राशिमा प्रवेश गरेपछि पितृहरू भुलोकमा आइ आफ्ना सन्तानसँग पिण्ड ग्रहण गर्न आउँछन् । यस कारण यस पक्षलाई कनागत भनिन्छ ।
५. यस अवधिमा गया श्राद्ध को विशेष महत्व छ ।
६. महालय अमावस्याको रात दुर्गाको उग्ररूप आराधना र तन्त्र साधनाको सिद्धिको लागि पनि प्रसिद्ध छ ।
संक्षेपमा
पितृपक्ष = पूर्वजप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्ने, श्राद्धद्वारा पितृलाई तृप्त गर्ने र सन्तानलाई पुण्य दिलाउने पवित्र समय हो ।
