नारायण भट्टराई /
धनतेरस( धन त्रयोदसी) कार्तिक महिनाको कृश्नपक्षको त्रयोदसी को रुपमा मनाइन्छ ।यो पर्व दिपाबली तिहार आउदैछ भन्ने शूभ सङकेत हो ।यश दिन आयुर्बेदका देवता धन्न्वन्तरिको पूजागर्ने पनि बिधान छ । भनिन्छ कि यस दिन धन्न्वन्तरी बैद्ध्य समुन्द्र बाटअमृत कलश ल्याएका थिए । त्रयोदसी धन त्रयोदसिको रुपमा मनाइन्छ । यो तिहार पर्व आउदैछ भन्ने शूभ सङकेत हो । त्यसैले यसलाई धनतेरस पनि भनिन्छ ।
यस दिनपुराना भाँडाकुँडाको सट्टा नयाँ भाँडाकुँडा किन्नु वा चादिका सर शामान( भाँडाकुँडा) किन्नु अत्यन्तै शुभ मानिन्छ ।
यस दिन वैदिक देवता यमराजको पनि पूजा गरिन्छ। यमको लागि बत्ती बनाएर घरको ढोकामा राखिन्छ। राति बत्तीमा तेल राखेर चारवटा बत्ती बालिन्छ। पानी, रोली, चामल र अन्य भेटीहरू राखेर बत्ती बालेर यमको पूजा गरिन्छ।
कथा-
एक पटक भगवान विष्णु देवी लक्ष्मीसँगै पृथ्वीमा घुमिरहनु भएकाे थियाे।
प्रसन्न भगवान विष्णुले लक्ष्मीजीलाई भन्नुभयो – म दक्षिणतिर जाँदैछु। तपाईं यहीं बस्नुहोस्, तर लक्ष्मीजीले पनि विष्णुजीलाई पछ्याएपछि जादा जादा बाटो मा खेत थियो ।खेत बाट उखु भाचेर उखु चुस्न थाल्नुभयो। बिस्णु भगवान दक्षिण तर्फ लाग्नु भयो ।फर्किदा सम्म पनि लक्ष्मीजीले उखु चुस्दै गर्नु भएको देखेर बिस्णु भगबान रिसाएर स्राप दिनु भयो ।तिमी बाह्र बर्ष सम्म यसै किसान को घरमा बस । कि उनले बाह्र वर्षसम्म त्यो किसानको खेतको सेवा गर्नुपर्छ जसको खेत थियो। भगवान विष्णु क्षीरसागर फर्किए र लक्ष्मीजी किसानको सेबा गर्दै खेत भएको ठाउँमा बस्नुभयो र खेत अन्नले भरिदिनुभयो। बाह्र वर्ष पछि, लक्ष्मीजी भगवान विष्णुकहाँ जान तयार हुनुभयाे तर किसानले उहालाई जान दिएनन्। भगवान लक्ष्मीजीलाई बोलाउन आए तर किसानले उहालाई रोके। त्यसपछि भगवान विष्णुले भन्नुभयो – तपाईं आफ्नो परिवारसँग गंगामा स्नान गर्न जानुहोस् र यी गाईहरूलाई पनि गंगाको पानीमा छोड्नुहोस्, म त्यतिन्जेलसम्म यहीं बस्छु।
किसानले पनि त्यसै गरे। गंगाजीमा गाई राख्ने बित्तिकै चार चतुर्भुज (चार हात भएका) जीवहरू बाहिर निस्किए र गाई लिएर जान तयार भए। यस्तो आश्चर्य देखेर किसानले गंगाजीलाई सोधे – यी चार हात कसका हुन्? गंगाजीले किसानलाई भने कि यी चार हात मेरा हुन्। तिमीले मलाई गाई उपहार दिएका छौ, तिमीलाई कसले दिएको हो?
किसानले भन्यो- मेरो घरमा एक पुरुष र एक महिला आएका छन्। तिनीहरू देवी लक्ष्मी र भगवान विष्णु हुन्।तिमिले देवी लक्ष्मीलाई जान नदेऊ, नत्र तिमी फेरि गरिब हुनेछौ।
घर फर्किँदा लक्ष्मीजीलाई किसानले जान दिएनन्। त्यसपछि भगवानलेभन्नुभयो कि मेरो श्रापको कारणले गर्दा, देवी लक्ष्मी बाह्र वर्षदेखि तपाईंको सेवा गर्दै आएकी छिन्। यसबाहेक, देवी लक्ष्मी चंचल छिन्, ठूला मानिसहरूले पनि उनलाई रोक्न सक्दैनन्, तपाईं जिद्दी हुनुहुँदैन।
तब लक्ष्मीजीले भन्नुभयो- हे किसान! यदि तिमी मलाई रोक्न चाहन्छौ भने भोलि धनतेरस हो। आफ्नो घर सफा राख। राती घिउको दियो बालेर राख। म तिम्रो घरमा आउनेछु। तिमीले त्यतिबेला मेरो पूजा गर तर म अदृश्य रहनेछु।
किसानले लक्ष्मीजीको सल्लाह स्वीकार गरे र उनले बताएको विधि अनुसार उनको पूजा गरे। उनको घर धन र समृद्धिले भरियो। यसरी, किसानले हरेक वर्ष लक्ष्मीजीको पूजा गर्न थाले र अन्य मानिसहरूले पनि उनको पूजा गर्न थाले।
यमराजको कथा- एकपटक यमराजका दूतहरूले महाराज यमराजलाई भनेअसामयिक मृत्युले हाम्रो मन पग्लन्छ। यमराजले भावुक हुँदै भने, के गर्नु? प्रकृतिको नियमको खातिर हामीले यस्तो अप्रिय काम गर्नुपर्छ। यमराजले असामयिक मृत्युबाट बच्ने उपाय बताउँदै भने – धनतेरसको दिन उचित तरिकाले पूजा र दीपक चढाएर अकाल मृत्युबाट मुक्ति पाउन सकिन्छ। जुनसुकै घरमा यो पूजा भए पछि, त्यहाँ असामयिक मृत्युको डर हुँदैन। यस घटनाका कारण धनतेरसको दिन धन्वन्तरीको पूजासँगै यमराजलाई दीपक चढाउने प्रचलन प्रचलित भयो।
