नारायण भट्टराई/
यमपञ्चक अर्थात् तिहारपछि आउने कार्तिक शुक्ल एकादशीलाई देवोत्थान एकादशी, प्रबोधिनी एकादशी वा हरिबोधिनी एकादशी भनिन्छ । हिन्दू विश्वास अनुसार, आषाढ शुक्ल एकादशीका दिन भगवान विष्णु क्षीरसागरमा शयन गर्न जानुहुन्छ र चार महिनापछि कार्तिक शुक्ल एकादशीका दिन जाग्नुहुन्छ । त्यसैले यस दिनलाई देव उठाउने दिन पनि भनिन्छ । चार महिनासम्म भगवान विष्णु योगनिद्रामा रहँदा विवाह, यज्ञ, पूजापाठ जस्ता शुभ कार्य गर्न निषेध मानिन्छ । भगवान विष्णु ब्यूँझनु भएकै दिनदेखि सबै मंगल कार्यको पुनः आरम्भ हुने धार्मिक परम्परा छ ।
पद्मपुराण, स्कन्दपुराण र विष्णुधर्मसूत्रमा उल्लेख भए अनुसार—
• आषाढ शुक्ल एकादशी का दिन विष्णु भगवान सुत्न जानुहुन्छ (हरिशयनी एकादशी)
• कार्तिक शुक्ल एकादशी का दिन उठ्नुहुन्छ (हरिबोधिनी एकादशी)
चार महिनाको यो अवधिलाई चातुर्मास भनिन्छ। देवोत्थान एकादशीपछि विवाह, व्रत, गृहारम्भ, यज्ञ र अन्य शुभ कार्य पुनः गर्न सकिन्छ।
१. बिहानै स्नान गरी भगवान विष्णुको पूजा गर्नुपर्छ।
२. घर लिपपोत गरी आँगनमा वर्ग तयार गरी विष्णुको पाउको पूजा गर्ने चलन छ ।
३. फलफूल, मिठाई, उखु, मौसमी फल र बत्ती राखी विष्णु भगवानलाई अर्पण गर्नुपर्छ ।
४. रातभर हरिनाम संकीर्तन गरी जागरण गर्नु पुण्यदायी हुन्छ ।
५. भोलिपल्ट द्वादशीको बिहान ब्राह्मण वा गरीबलाई दान गरी व्रत पारण गर्नुपर्छ।
विष्णुलाई जगाउँदा यसरी उच्चारण गरिन्छ —
“उठ देवा, बस देवा, औंला चाट देवा ।”
देवोत्थान एकादशीकै दिन तुलसी र शालिग्राम (विष्णु) को विवाह गरिन्छ ।
यस विवाहलाई छोरी नभएका दम्पतीका लागि विशेष पुण्यदायी मानिन्छ ।
आवश्यक सामग्री:
तुलसीको बिरुवा, शालिग्राम, कलश, फूल, फलफूल, अक्षता, दीप, कपडा, चन्दन, माला, पान, सुपारी आदि ।
विवाह विधि:
१. आँगनमा सानो मण्डप तयार गरी तुलसी र शालिग्रामलाई बसालिन्छ ।
२. दुवैलाई वस्त्र, फूलमाला र चन्दन अर्पण गरिन्छ ।
३. मन्त्र उच्चारण गर्दै तुलसी र शालिग्रामको विवाह सम्पन्न गरिन्छ ।
४. अन्त्यमा दीपदान र आरती गरी प्रसाद वितरण गरिन्छ ।
“कार्तिके शुक्लपक्षस्य यः कुर्याद् व्रतमुत्तमम् ।
हरिबोधिन्यां तस्यैव मुक्तिः करस्थिता भवेत् ॥”
(पद्मपुराण)
अर्थात् — जो व्यक्ति कार्तिक शुक्ल एकादशीमा व्रत गर्छ, उसले सबै पापहरूबाट मुक्त भई मोक्ष प्राप्त गर्छ ।
पक्षकार्तिक शुक्लपक्षनामहरिबोधिनी / प्रबोधिनी / ठुली एकादशीमहत्वविष्णु भगवानको जागरण, चातुर्मासको अन्त्यविशेष कार्यतुलसी–शालिग्राम विवाह, दीपदान, हरिनाम संकीर्तनफलपापमोचन, मोक्ष, शुभ कार्यहरूको आरम्भ
देवोत्थान एकादशीको दिन भगवान विष्णु र देवी लक्ष्मीको आराधना गर्ने, तुलसी विवाह गर्ने र हरिनाम संकीर्तनमा सहभागी हुनेले अनन्त पुण्य प्राप्त गर्छन् भन्ने जनविश्वास छ । यो दिनलाई “धर्म, भक्ती र शुभताको पुनर्जागरण” को प्रतीकको रूपमा मानिन्छ ।
